Op deze plek vertellen we verhalen bij bijzondere collectiestukken.
Regelmatig verschijnen hier nieuwe verhalen.
Orrery
Dit prachtig uitgevoerde planetarium – dat wordt bewaard in Museum Martena in Franeker – is gemaakt voor de rijken der aarde, die gasten wil vermaken met een demonstratie van ons zonnestelsel. Een ‘orrery’ wordt het genoemd, naar de graaf van Orrery, die de eerste was die zo’n wonderlijk instrument in zijn bezit had. Het is in dan ook in Engeland gemaakt en in Nederland in een mooie eiken kast met kleine raampjes gezet. Als je een raampje opendoet, kun je aan een zwengel draaien en uitleg geven.
Een orrery laat de planeten zien en de baan die deze draaien rondom de zon. De zon draait zelf ook om zijn as. In de achttiende eeuw is het heel gewoon tijdens bezoekjes gezelligheid te vermengen met wetenschap. Dit planetarium komt uit het bezit van prinses Anna van Hannover. Haar zoon, stadhouder Willem V, geeft het instrument in 1785 cadeau aan de jarige Franeker universiteit.
Een zilveren huwelijkshart
Dit gekroonde zilveren hart, doorboord met vergulde pijlen, is 7,5 centimeter groot. Het is een kleinood, van een aanstaande bruidegom voor zijn beoogde bruid. Niet voor Jan-met-de-pet, maar voor de puissant rijken. Op het hart is een spreuk gegraveerd die luidt ‘De liefde maeckt het paeren soet, als trouwheyt liefde blijken doet’. Alles leuk en aardig met de verliefdheid, maar er moet wel trouw bij komen kijken. Op de achterkant staat dan ook ‘Liefde ist begin, dat alles gaet te boven. Want waer geen liefde is, daer kan men Godt niet loven’.
Dat klinkt minder gepassioneerd, en dat is ook precies de bedoeling: het gaat uiteindelijk niet om de passionele liefde, maar om onwankelbare huwelijksliefde waar een gezin uit voortkomt. Niet voor niets laat de afbeelding op de achterkant een moeder zien met een baby in een wieg. Kinderen zijn het doel in de zeventiende eeuw, om de familienaam en het familiekapitaal veilig te stellen. Het is dus niet de bedoeling dat jongelui van hun lief zomaar hun levenspartner wensen te maken. Duco Martena van Burmania en Edwer van Juckema ervaren de woede van hun familie als zij samen ‘te bedde gaan’, dus passie boven huwelijkspolitiek laten gaan. Het huwelijk is een zakelijke overeenkomst, bij voorkeur met bestendige liefde tot gevolg.
Cilindervormige, gebogen breischede met platte staart
De breischede is in onbruik geraakt, maar was tot in de twintigste eeuw een populair hulpstuk bij het breien. Er zijn allerlei uitvoeringen: in zilver of met prachtig houtsnijwerk. Sommige zijn recht, dit exemplaar is gebogen. Breischedes werden door zowel mannen als vrouwen gebruikt en zorgden ervoor dat je lekker kon opschieten, zelfs als je eigenlijk iets anders om handen had, zoals schapen hoeden of een kind voeden. Het kon tussen de band van het schort of de broek worden gestoken. De breipen (zonder dop) werd in een gaatje aan het uiteinde gestoken en had zo houvast.
In Afke’s tiental beschrijft Nynke van Hichtum hoe de zusjes Boukje en Sietske elk twaalf toeren per dag moeten breien. Zij gebruiken een eenvoudige breischede van een stuk leer, opgevuld met houten stokjes, waar de breipen in wordt gestoken. Van Hichtum ziet in de breischede ook de oorzaak van een scheve houding van de dorpskinderen.
Portret van Sophia Anna van Pipenpoy, vrouwe van Merchten
Er is al veel geschreven over de neus van deze Sophia Anna van Pipenpoy, dus daar zullen we het nu niet over hebben. We zien Sophia Anna hier op een portret door de tamelijk onbekende schilder L.F. Woutersin uit 1628. Sophia Anna van Pipenpoy wordt geboren in of rond 1618 op Liauckemastate. Haar vader komt uit West-Brabant, nu België, vandaar de uitermate on-Friese naam.
De schilder Woutersin kennen we als de schilder van een enkel ander portret, ook op monumentaal formaat: van Saapke van Vervou uit Franeker. Woutersin is niet de beste schilder, maar hij geeft wel een prachtige indruk van de mode, juwelen en struisveren waaier die Sophia Anna draagt. Een vraagstuk bij dit portret is wel: zien we hier echt een tienjarig meisje? Ze lijkt vele jaren ouder. Maar dat kan een Woutersin-effect zijn: ook Saapke van Vervou lijkt als achttienjarige eerder van middelbare leeftijd.
Op latere leeftijd wordt Sophia Anna van Pipenpoy nog enkele keren geschilderd en dan zien we levensechte portretten, met die kenmerkende neus…
